Peter Rindt
Stikstof is nog lang niet het grootste probleem voor de boeren ...
Vandaag bij de NOS: “Boeren breken door blokkade bij huis minister, politie: protest verhardt”. Kan je je dit voorstellen? Dat de politie de bewaking van je huis laat varen omdat ze voor hun eigen veiligheid moeten kiezen? Je zal er maar wonen. Dit haalt het bloed onder mijn nagels vandaan. Genoeg om te besluiten hier in mijn eentje een emotioneel artikel over te schrijven. Waarom? Niet alleen omdat deze zogenaamde protest acties volkomen illegaal zijn, maar ook omdat ze ons weerhouden van een constructieve discussie waar we tot oplossingen komen, of om te beginnen tot de kern van het probleem. Als we naar the science of sustainability kijken is stikstof namelijk nog lang niet het grootste probleem voor de boeren ...
Wat is stikstof, waarom gebruiken we het, en waarom is dit niet het grootste probleem?
Met stikstof verwijzen we naar een specifieke groep stikstof moleculen waar planten ontzettend goed van gaan groeien. Deze moleculen komen vrij bij verbranding van fossiele brandstoffen (in centrales en autos), maar verreweg het grootste deel wordt geproduceerd in de vorm van mest en kunstmest. Waarom gebruiken we mest en kunstmest ook alweer? De productiviteit van de landbouw gaat hiervan omhoog. Dat heeft de voedselvoorziening van miljarden mensen verbeterd en daarmee hun kwaliteit van leven (OurWorldInData). Velen zullen hierdoor zelfs uit de armoede getild zijn. Best een goede reden dus, en stoppen met het gebruik van kunstmest in de landbouw is daardoor niet 1, 2, 3 gepiept.
Wat is het probleem ook alweer? Deze stikstofmest blijft niet op de akkers liggen. Via het grondwater en de lucht komt een groot deel in de natuur terecht, en daar veroorzaakt het wildgroei waardoor uiteindelijk het hele ecosysteem in elkaar stort en dood gaat (PBL). Denk aan die vennetjes en sloten vol met rottende algen en dode vissen. Het instorten van ons ecocysteem heeft allerlei catastrofale symptomen en gevolgen, zoals ook plagen of epidemieën. Denk daarbij aan het hardnekkige gevalletje vogelgriep dat de laatste 18 jaar heerst, en wat recent leidde tot de uitroeiing van alle Sterns op de Waddenzee (Vogelbescherming). In de 19 jaar lange periode van 2004 tot nu waren er 12 jaar met een vogelgriep epidemie (Wikipedia). Het instorten van het eco-systeem zal ook de ondergang betekenen van de boeren zoals we ze nu kennen. Corona is er niks bij.
Figuur 1: Extra snel groeiende planten door stikstof leidt in de natuur tot wildgroei en uiteindelijk het instorten van ecosystemen. Dit proces heet: eutrofiëring. Foto: Felix Andrews
Het nog grotere probleem:
Maar, zoals ik al zei is dit slechts een deel van het probleem. Het echt grote probleem is dat wij mensen in rap tempo onze Aarde onbewoonbaar aan het maken zijn, en om dat tegen te gaan moeten we op zeer grote schaal natuurgebied herstellen. En ja, in Nederland zal dat ten koste van landbouwgrond moeten gaan.
Laten we eens kijken naar de wetenschap hierachter. Het planetary boundaries framework geeft ons een aantal duidelijke grenzen die we niet moeten overschrijden om onze planeet bewoonbaar te houden (Science)(dit is de wetenschappelijke basis achter o.a. de Sustainable Development Goals). Als we teveel van deze grenzen overgaan dan wordt de kans heel groot dat het klimaat omslaat (tipping point), en dat onze huidige manier van agricultuur onmogelijk wordt door bijvoorbeeld extreme droogte, regen, koude, of stormen.
Figuur 4: actueel overzicht van de planetaire grenzen en de mate waarin ze overschreden zijn. Hoe verder in het rood we zijn, hoe groter de kans dat we een onomkeerbaar tipping point bereiken waardoor ons klimaat drastisch verandert en minder mensvriendelijk wordt. Er is al een zorgbarend aantal grenzen overschreden (Potsdam Institute)
Stikstofuitstoot heeft een negatieve impact op de grens voor biodiversiteit (biosphere integrity), en er is ook een losse grens voor stikstofuitstoot (biochemical flows). MAAR dit is niet de grootste bedreiging voor onze huidige manier van landbouw. We moeten namelijk landbouwgrond opofferen om de natuur in Nederland te herstellen. Dan heb ik het niet over een paar hectare voedselbos, maar ik heb het over het herstellen bijna 8 duizend km2 aan bossen, 23% van het Nederlandse landoppervlak. Het oerhollandse landschap, dat in de ogen van sommigen bestond uit veel schattige boerderijen en landerijen, bestond in werkelijkheid vooral uit bos. 70% maarliefst (ongeveer 24 duizend km2) (Frontiers in plant science). Daar is nog maar 17% van over, 4 duizend km2 (CLO). Het zou goed zijn als we op zijn minst de helft van dit oerhollandse bos herstellen. Dit klinkt misschien nogal als een drastisch voorstel, en dat is het ook, maar er zijn hier een aantal zeer goede redenen voor. Laten we nogmaals onze planetary boundaries bekijken. Het zal je niets verbazen: herbebossen kan helpen met het oplossen van problemen in 6 van de 9 planetaire grenzen.
Boundary 1: klimaat en CO2 uitstoot. Het klimaatplan van nederland loopt in 2050 af met ongeveer nul CO2 uitstoot, maar het IPCC geeft al weer jaren aan dat we van 2050 tot en met 2100 ook nog eens een hele hoop CO2 uit de lucht moeten halen. Herbebossing op grote schaal lijkt hiervoor een onmisbare optie.
Boundary 2: biodiversiteitsverlies. Stikstof is NIET de grootste bedreiging voor biodiversiteit. De grootste bedreiging is het verlies van habitats. In Nederland zijn er gemiddeld nog maar 14% van alle soorten over die in ons land leefden (d.w.z. van elke soort is er nog maar 14% over gemiddeld). Dit is veel minder dan er in de rest van de wereld van de natuur over is.
Boundary 4: oceaan verzuring door CO2. Verzuring van de oceaan komt door de opname van CO2 in het water, en daardoor sterven er vissen en koraal uit. Als bossen meer CO2 opnemen komt er minder in de oceanen terecht, en verzuren die minder.
Boundary 5: Stikstof uitstoot. Door landbouwgrond in natuurgebied om te zetten stoten we minder stikstof uit. Tegelijkertijd is een groter natuurgebied ook nog eens beter bestand tegen dezelfde hoeveelheid stikstof als een klein natuurgebied. Herbebossen is dus dubbele winst!
Boundary 6: veranderend landgebruik. Niet zo bekend, maar wel heel belangrijk! Is het je wel eens opgevallen dat het in een bos vaak veel koeler is dan in de stad? Dat komt doordat er op een hete dag water verdampt uit de bladeren van planten en bomen, en dat verlaagt de temperatuur. Denk ook aan die ventilatoren met een watervernevelaar om het terras lekker koel te houden. Daarnaast absorbeert en reflecteert bos ook op een andere manier het zonlicht. Op deze manier beïnvloeden alle bossen samen ons klimaat. Doordat we bijna al het bos in Nederland gekapt hebben destabiliseren we het klimaat. Herbebossen fixt dit probleem.
Boundary 7: vers watergebruik. Het zal je niks verbazen, maar bosgrond houd een stuk beter water vast dan akkers. Bossen voorkomen dus dat er ineens heel veel water naar rivieren stroomt, waardoor er bijvoorbeeld delen van Limburg plotseling onder water staan. Nederlanders zijn meesters in waterbeheer. Laten we herbebossing meenemen in ons arsenaal om het water te beheersen.
Figuur 5: De MSA index geeft aan hoeveel er nog van onze biodiversiteit over is, door in een percentage aan te geven hoeveel er gemiddeld nog van elke soort over is. Het biodiversiteitsverlies in Nederland is zeer hoog vergeleken met de rest van de wereld en met Europa. Bron: CLO.
Hoe kom ik nu precies bij die 8000 km2? Het academische debat over hoeveel areaal er precies nodig is om de natuur voldoende ruimte te geven is nog in volle gang. Een van de grootste experts aller tijden, E.O. Wilson is van mening dat de helft, 50%, van het aardoppervlak voldoende zou moeten zijn. We zouden dus kunnen stellen dat we ook op 50% van Nederland moeten mikken. Dit is de beste schatting van een van de beste experts die we hebben. Als we kijken naar grens 6, Land Use Change, wordt er specifiek gekeken naar bossen (en niet naar alle natuurgebieden). De grens waarboven we veilig zijn ligt daar op 50% (Science) van het originele bosoppervlak. Iets conservatiever dus, 12 duizend km2. Nederland heeft momenteel 4 duizend km2 aan bos, daar moeten er dus ruwweg 8 duizend bij. Het PBL draagt overigens al jaren de zelfde boodschap uit, zij het wat gematigder: de reductie van stikstof uitstoot is niet genoeg, er moet habitat hersteld worden om de natuur behouden (PBL).
Waar gaat de grond die we nodig hebben voor de natuur vandaan komen? In Nederland is er haast geen andere optie dan het transformeren van landbouwgrond (of we moeten een deel van de randstand verhuizen). Het CBS heeft een mooi plaatje gemaakt van het Nederlandse grondgebruik, zie hieronder, daar heb ik een nieuwe versie naast gezet om te laten zien hoe de nieuwe 8000 km2 aan bos erin zou passen.
Figuur 6a: Schematisch overzicht van landgebruik in Nederland. Meer dan de helft van het totale grondgebied is in gebruik door de landbouw (inclusief binnen- en buitenwater)! Schema op basis van CBS.
Conclusies en politieblokkades:
Dus, wat probeer ik hier nu eigenlijk te zeggen? Dat we van alle boeren af moeten? Nee. Dat zeker niet. Verkeerde oplossing. De wereld heeft voedsel nodig. Sterker nog, er gaan hoogstwaarschijnljk nog een paar miljard monden bij komen die net zo goed willen eten als wij. Wil ik hier een beetje olie op het vuur gooien omdat ik pisnijdig wordt van een stel boeren die de democratie aan hun laars lappen en onze verkozen politici uit hun huis jagen? Ja. Absoluut. Vind ik het een goed idee om beleid te sturen op een stikstof quotum? Nee. Ik zie het al helemaal voor me dat we de boeren wegjagen en dat gemeenten er vervolgens woonwijken en industrieterreinen voor terug planten om uitkoopsommen terug te verdienen. Daar schieten we ook niks mee op.
Wat ik probeer te zeggen is dat het tijd is om het echte probleem onder ogen te zien. We moeten ongeveer 8 duizend vierkante kilometer landbouwgrond omvormen tot natuurgebied. Dat is de bijdrage die Nederland moet leveren om onze planeet leefbaar te houden. Die kogel moet door de kerk. Dit is niet onrealistisch als we daar samen onze schouders onder zetten. Politieblokkades doorbreken met tractoren helpt daar niet bij.
